Senin, 17 Januari 2011

Portofolio Potensia Risku Timor –Leste Bele Infrenta

Haksolok wain tebes tanba soveranu nasaun Timor –Leste nian komesa buras no boot ba dadauk maske Timor nudar nasaun kiik ida nebe iha asia pasifiku nia let.

Nudar ema kiik nebe maka moris iha sosiadade pais ne nia laran sempre halibur malu ho amigo ka bainaka sira para pasa lia fuan ba malu hodi hadalus tempu nebe lao seim kompromi ho ita. Biban ida nee hau hakerek husi sikun aileba nian kona ba potensia saida maka sei bele akontese iha Timor rai lafaek nee iha longu praju mai se-kwandu apontamentu politika soasial politik no ekonomia la hadia no investe iha oras nee.

Portofolio risku nebe bele mosu maka
1. Konflitu politiku, Estoria funu Timor-Leste hasoru kolonialista Portugal no Invasaun Indonesia rai hela vitar barak ba emar Timor oan nebe maka sai vitima iha prosesu ne;e nia laran. Entertantu potensia konflitu nebe maka bele mosu maka vitar entre ema nebe maka hakarak ukun ann no ema nebe maka lakoi rai nee ukun ann. konflitu horizontal nee bele mosu tamba konsekuensia husi simu malu ka rekonsialisaun nebe kuaje hamate justisa ba vitima, husi situasaun refere bele dada mos potensia konflitu sira seluk nebe tama iha laran hanesan injustisa ekonomia entre ema kiik/kiak ho ema boot ka riku. atu prevene situasaun refere persija hametin sistema justisa no siguransa iha intitusaun polisia no forsa armada nasaun nian.

2. Konflitu Demokrasia, konflitu nee bele potensia akontense wainhira estadu simu mandatu ka hala’o mandatu elisaun kada tinan nebe determindu, potensia konflitu nee rasik sei akumula parte orgaun barak iha sosidade hotu tamba nee bele mosu konflitu boot. Tamba sa maka pontu nee bele mosu konflitu ida nee la seluk tamba haksesuk malu atu manan elisaun. Potensia nebe maka atu mosu maka potensia mosu grupo oi-oin nebe psikologiamente para hatauk ema . Entertantu atu prevene potensia situasaun pontu dois nee saida maka ema bele halo. Diak liu maka ema nebe maka iha ona direitu atu vota ba elisaun tengki iha ona hanoin katak hili partidu ka kandidatu sese deit importante maka hili tuir ita nia hanoin rasik Nomos, ema keta fiar lia fuan anin nebe nia hun no rohan la klaru, Husu ba ema hotu keta tuir ka monu ba manobras politiku sira, tamba sese deit maka eleitu importante maka lori RDTL ba naroman laos sai nasaun nebe failadu.

3. Konflitu Ekonomia, potensia konflitu nee mosu tamba akumulasaun nesisidade ema nebe kiik no kiak nebe sinti komesa susar atu hetan fatin servisu no hela fatin. situasaun nee bele potensia akontese tamba kampo trabailhu nebe araska atu fornese servisu ba joven nebe ramata estudu maibe laiha fatin ba sira alemde de situsaun refere potensia nee bele sai komplikadu tan tamba ema barak nebe hakarak hili hela iha sidade maibe rai nebe sira hela ka okupa kuaje statutu la los entertantu estadu iha dever atu regula rai no sasan sira nebe partensia ba estadu nian konta. Tamba ida nee kaju refere bele sai potensia boot ba nasaun nian entertantu, atu prevene situsaun sira nee persija kria kampo servisu nebe maka sustentavel no aumenta fatin treinamentu ba joven atu hasa’e kapasidade no la hein governu/estadu maka loke servisu ba sira maibe sira rasik ho sira nian matenek no kapasidade nebe iha bele hamoris servisu ba sira rasik no ba ema seluk, no ida seluk estadu persija hadia ka reforma lei rai no agraria nian ida nee para sidadaun hotu bele hetan rai rohan ba sira nia hela fatin no ba sira nia ditreitu rasik kona ba rai no uma. Hein katak buat hotu sei bele la’o diak tengkiser hetan suporta maximu husi siguransa nian para ema hotu hakruk ba lei ne rasik. lebele iha deskriminasaun ba sidadaun hotu la hare ba koor ka seluk tan.

4. Potensia risku hamlaha, ate tinan 2010 Timor leste seidauk bele fornese aihan ba ninian populasaun rasik sinal katak seitor agrikultura nebe sai base ekonomia Timor nian sei fraku iha fatin-fatin. Para Fundu timor labele semo ba liur barak liu persija hadia sistema agrikula iha rai laran. no oinsa hafolin aihan Timor rasik liu husi inovsaun teknologia nebe bele muda aihan tradisional saiba aihan nebe iha savor hanesan ho sira seluk. refere ba risku hamlaha bele akontese iha Timor tamba mudansa klimatiku, failansu koileta nebe la atinji targetu, no bele akontese mos tamba habitu ema Timor rasik nebe komesa esperansa boot ba fundus balun nebe estadu ovesere hanesan idojus nian no veteranus no sira seluk tan. fundu sira ikus nee halo ema dependete makaas ba estadu no husik hela servisu balun no aumenta sirkulasaun osan iha rai laran konserteja sei hamosu inflasaun no ida nee bele ms dada nasaun ba iha risku hamlaha.

5. Risku Psikologia, psikologiamente Habitu/ kebiasaan ema Timor komesa muda ann depois ukun ann. evoria ukun ann merese tebes ema hoti selebra ho haksolok no kontente. depois de ida neba hahu husi Governu UNAMET, UNMIT,GOV I GOV II GOV III no GOV IV nebe responde ejijensia povu kona ba hamlaha liu husi programa $3 no sira seluk nebe ho karekteristiku hanesan halo mudansa hanoin ema Timor oan kuaje muda masqe lae 100%. attitude nebe maka ema barak uja maka iha lai programa $3 maka ema foin hamos Estrada ibun masqe Estrada refere iha uma oin. Para muda mentalidade hanesan neba estadu persija foo hanoin ema Timor nian katak nasaun nee atu diak laos estadu ka governu deit maka servisu maibe atu makaas no forte liu tan persija ema Timor oan rasik maka kaer no servisu ba nia rai rasik labele tane liman bebeik ba estadu no governu maibe oinsa ita bele hadia ita nia nasaun liu husi uma laran, bairo no to’o ba fatin sira seluk.

Portofolio potensia risku nebe maka atan hau hakerek nee laos tuir ema matenek boot sira nia analijasaun maibe ida nee hanesan knanuk aileba sira nian nebe maka hare iha kampo no dada lia ho amigo no derepente hakerek iha blog deit.