Selasa, 25 November 2008

Obstabklu Independensia

Independensia nudar mehi ida nebe ema Timor Leste nian oan mehi hahu komesa husi vizz avon sira, husi mehi ida ne'e hakbiit esperitu ukun ann iha ema Timor oan hotu nian neon. Tempo kolonial portugues nian mai to'o tempu okupasaun ilegal husi nasaun visinhu Indonesia hasofrre ema Timor oan barak iha prosesu ida ne'e. Nasaun ida ne'e hasa'i nia an husi okupante nasuan rua ne'e ho mehi ida katak so liu husi ukun an maka ema Timor oan bele moris hakmatek no hetan moris diak kompara ho tempu okupasaun.

Tempu funu ema laiha liberdade atu kria no haburas idea tamba limitasaun atu expresa idea ka hanoin nebe bele hamoris esperitu desemvolvimentu liu husi seitor oioin, Loron ohin Timor Leste sai nasaun soveranu katak ita lidera ita nia rai mesak laiha nasaun seluk mai tenta atu ukun tan ita. Nudar Timor Oan ema orgulhu ho identidade foun ida ne, mais ne sei hanesan hakfodak tamba maske ukun an ona nasaun ida ne'e sei nafatin iha problema sosias ou politika nebe sai hanesan obstabklu ba dezemvolve rai ida ne.

Hahu husi Governu permeiru to'o govervu ba dala hat, buat barak mak hala'o dadauk ona, maibe
seidauk responde ejijensia povu mokit ida ne;e. klaru buat hotu laos mehi atu sai nasaun ida ke forte iha aspektu politiku no ekonomia ne persija suporta husi faktores sosial nian. buat nebe mak rai ida ne'e rai hela ba nian ema mak riko soin iha rai leten no iha tasi laran, riku hirak ne'e persija ema atu jere ba dalan los no fo benefisiu ba ba ema hotu identidade Timor Leste, kestaun importansia mak povu rai ida ne'e tengki iha mak oinsa labele monu ba tentativa atu uja riko soin rai ida ne'e hodi hamoris ema balun deit. sese deit mak kaer ukun rai ne'e iha konsensia atu desemvolve rai ida ne atu havalor povu nia terus liu husi kria servisu no fo nafatin konhesementu ba luta nain sira katak ukun an ne'e ema Timor hotu-hotu nian.

Timor Leste oan hotu kunyese katak Idependensia Rai ida ne'e liu husi prosesu hahu husi indepensia Unilateral husi Fretelin nebe han malu fali ho partidu sira seluk iha tempo neba, iha ne'e lakoi temi no fo justisa ba se mak sala no semak los iha tempu neba nian, maibe hakarak toma atensaun deit katak speritu ukun an hahu no moris duni husi tempu neba nian. Persija duni atu ke'e liu tan katak antes neba liurai sira mos iha ona aten brani atu kontra kolonial portugal, maibe sira la konsega haburas speritu ukun an ne tanba kolonial uja politika hafahe ema rai nain ho liurai sira, persija hatene ituan katak tempu neba sistema edukasaun la fo vantajen ba ema Timor leste oan rasik ho kapasidade minimu ita nia rai. Portugal ukun to tinan 450 nia laran, mais kontrariu tamba durante tinan 24 nian laran Timor oan ho matenek oioin konsege duni sai Indonesia ho politiku ida ke mundu mos hakfodak tamba ita duni sira lori pregu ka paku laos lori kilat ne signifika katak ita povu Timor iha duni maturidade atu jera ita nian rai ba futuru.

Preokupasaun mosu oinoin deit se mak hahu prosesu liberta rai ida ne'e no se mak konsege jere rai ne'e lori to'o ninian rohan atu hetan ukun ann ida ne'e? atu responde ida ne'e Timor oan hotu-hotu habiit an iha ida-ida nian posisaun laiha ema ida mak hakarak rekunyese ema seluk nian sakrivisu. Maibe hateke ba loron 30 de agustu 1999 pelemenus bele sai hanesan mahon ida katak komesa hahu to'o remata ema Timor leste barak mak fo ann ba indepedensia rai ida ne tanba ne mak liu hsi peregu Timor Leste oan deside atu ukun an. Ema Timor oan respeita nafatin Falentil maske laos falentil mesak mak halo funu, ema Timor Oan rekunyese nafatin kontribusaun Fretelin tanba nia mak hahu kuda esperitu ukun an iha tempu neba, ema timor oan rekunyese nafatin Mudansa CNRM ba CNRT tanba ho ida mak Timor oan bele Tuur hamutuk atu atinji objectivu politiku povu rai ida ne nian. se Nune tansa mak ita sei hatun malu bebeik iha palku politiku nasaun ida ne.

Descripsaun lalaok rai ida ne iha leten atu lembra fali katak obstabklu boot kontra kolonial no invasaun hatu ona, persija haklean liu tan oinsa atu prense indepedensia ida nee. Rai ida ne sei moris iha linha mukit nia okos la persija halo peskija mos nudar Timor oan bele sinti katak Povu rai ida ne sei barak mak moris iha kiak nia laran iha foho distritu hotu kuaje bark mak seidauk bele loron-loron pelu menus bele han etu husi fos, sira sei konsume batar ou fehuk hodi subtitui aihan hanesan fos ka etu. povu barak mak iha timor laran tomak mak sei moris iha uma ka hela fatin nebe lafavoborabel tesik ba tok iha fiho distritu hotu ema timor barak mak hela iha uma du'ut ka husi ai tali nia tahan kondisaun uma laran seidauk fui ho suminti, sintina ka soefoer fatin sei tradisionalmente sei hare ho matan rasik bele hakribi. Hanesan konsagra ona iha Lei Inan RDTL katak ema ida idak iha direitu atu hetan moris diak, mais faktu hatudu katak ita seidauk jere povu ida ne;e ba to'o independensia lolos katak povu iha direitu atu moris iha kondisaun hanesan ema humanu nebe iha ninia dignidade mesak.

Nasaun nebe diak tanba ninia povu rasik moris iha kondisaun nebe vaborabel, sei politikus sira dehan e nome de povu po favor responde povu ninia necesidade nebe urgente.
Nudar Timor Leste nia oan fo applaus ka valor boot ba governu hirak nebe ukun ona rai ida ne.
permeiru governu diak iha gestaun jere osan povu hodi investe iha nasaun Unidas de America
ne hanesan fundasaun forte ida nebe bele garante subtentabilidade dezemvolvimentu rai ida ne'e ba oin. Iha fatin seluk Governu permeiru la dun tau importansia ba rekunyesementu resistensiaiha rai laran ho ida ne mak sai impaktu iha rejignasaun permeiru ministru iha tempu neba. Governu Aktual AMP permeiru hari responde kedas ejijensia husi veteranus no klandestina sira, no kria kondisaun oinsa bele hakalma situasaun pasca konflitu iha 2006. sei lao hela sei sedu liu karik dehan suksesu mais bele temi kondisaun agora mais kontroladu.
Hare ba mai wajah-wajah lama mak sei domina iha palku politika rai doben ida ne. Gerasaun foun mosu mai emves sai nudar lideransa sim naun influensa husi katuas sira maibe infelismente indikasaun hatudu jerasaun foun sei nafatin hetan influensa maka'as husi katuas sira, tamba ida ne mak nasaun ida ne'e sempre mosu bloku gosta no la gosta.

Timor Leste iha potensia atu sai nasaun nebe boot no suksesu iha dezemvolvimentu tan ne persija atu kria uluk kondisaun hakmatek iha rai laran. Hahu husi atu determina vida rai ida ne;e nian lider balun hasai estetment atu halo rekonsialasaun entre timor oan, kestaun ne loas fasil maibe pele menus husi abut ka hun mak hatudu uluk ejemplu mai Povu ida ne katak lider sira husi partiduhistoriku husi ''75'' mai to'o loron ohin prontu atu simu malu. Ema hotu hein momentu ida ne bainhira los mak bele akontese.